Φυτά και Υγεία: Από το Ιστορικό Παρελθόν στο Λαμπρό Μέλλον

Μικρές κάψουλες βγαίνουν από ένα μπουκαλάκι πάνω σε ένα φύλλο φυτού

Η χρήση των φυτικών συστατικών σε πολυάριθμα θέματα υγείας αυξάνεται παγκοσμίως με ταχύτατο ρυθμό. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας περίπου το 80% του πληθυσμού σε όλο τον κόσμο χρησιμοποιεί κάποιου είδους φυτικών σκευασμάτων για θεραπευτικούς σκοπούς.(1)

Ποιά είναι η ιστορία της χρήσης των φυτών στην υγεία; Γιατί η επιστημονική κοινότητα στρέφεται ολοένα και περισσότερο στην έρευνα και χρήση τους; Είναι αποτελεσματικά και ασφαλή; 

Σε αυτό το άρθρο θα φωτίσουμε τις πιο βασικές και ιδιαίτερα χρήσιμες πληροφορίες σχετικά με τη συμβολή των φυτών στην υγεία μας.

Φυσικοί Σύμμαχοι από το Παρελθόν 

Τα φυτά υπήρξαν οι κύριοι θεραπευτικοί παράγοντες από τα αρχαία ακόμα χρόνια. Οι πρόγονοί μας κατά την προσπάθεια εύρεσης βρώσιμων φυτών, αντιλαμβάνονταν τυχαία ότι κάποια από αυτά τους βοηθούσαν να ανακουφιστούν από συμπτώματα που ταλαιπωρούσαν την υγεία τους. Για χιλιάδες χρόνια αυτό αποτέλεσε μια πειραματική διαδικασία, που βασίζονταν στη μέθοδο δοκιμής και σφάλματος. Σταδιακά η συλλογή των εμπειρικών δεδομένων, οδήγησε σε μια παραδοσιακή γνώση για τη δράση πολυάριθμων φυτών στην ανθρώπινη υγεία. 

Ας δούμε επιγραμματικά ορισμένους σημαντικούς σταθμούς στην παραδοσιακή ιατρική:

  • Η παλαιότερη καταγραφή χρήσης των φυτών ως φάρμακα βρέθηκε σε μια πήλινη πλάκα των Σουμέριων. Αναφέρεται σε 250 φυτά και μετράει περίπου 5000 χρόνια ιστορίας
  • Το Κινέζικο βιβλίο “Pen T’Sao”, που χρονολογείται από το 2500 π.Χ.   αναφέρεται στη θεραπευτική χρήση 365 φυτών, πολλά από τα οποία χρησιμοποιούνται ακόμα και σήμερα.
  • Η Ελλάδα φημίζεται για την μακραίωνη ιστορία της στην Ιατρική και Φαρμακογνωσία. 

Ο Θεόφραστος ίδρυσε την επιστήμη της βοτανολογίας, καταγράφοντας και ταξινομώντας πάνω από 500 φυτά με ιατρική χρήση. Ο Διοσκουρίδης, που θεωρείται ιδρυτής της φαρμακογνωσίας, ως στρατιωτικός γιατρός, μελέτησε και κατέγραψε εκτενώς τις θεραπευτικές δράσεις των φυτών. Το έργο του “Περί Ύλης Ιατρικής”, 77 μ.Χ. (De Materia Medica), αποτέλεσε τη βάση της φαρμακολογίας έως την Αναγέννηση. Περιγράφει 944 φάρμακα από τα οποία τα 657 είναι φυτικής προέλευσης.

Ειδική μνεία αξίζει στον πατέρα της σύγχρονης Ιατρικής, Ιπποκράτη (459– 370 π.Χ.). To συγγραφικό του έργο σχετικά με τη θεραπευτική χρήση των φυτών, περιλαμβάνει 300 φυτά ταξινομημένα ανάλογα με τη δράση τους σε διάφορα θέματα υγείας. Στον Ιπποκράτη άλλωστε ανήκει η φράση: “Ας είναι η τροφή σου το φάρμακό σου, και το φάρμακό σου η τροφή σου”. Ο Ιπποκράτης με αυτό τον εύστοχο τρόπο απέδωσε στα φυσικά συστατικά της τροφής την πολύτιμη αξία που έχουν τόσο για την πρόληψη αλλά και τη θεραπεία των ασθενειών.(2,3)

Φυτικά Συστατικά: η Βάση της Σύγχρονης Φαρμακοποιίας

Καθώς οι μέθοδοι μελέτης των φυτών εξελίσσονταν, οι επιστήμονες αποκτούσαν συνεχώς νέες γνώσεις και αποδείξεις για την δομή και πολύτιμη δράση των συστατικών τους. Για αυτό άλλωστε, τα φυτά αποτέλεσαν την πρώτη ύλη για τη βιομηχανοποιημένη και μαζική φαρμακοποιία. 

  • Το 1826 έγινε η πρώτη εμπορική παραγωγή φαρμάκου φυτικής προέλευσης, και αφορούσε την αναλγητική μορφίνη από το φυτό Papaver somniferum.
  • Το 1899, παρήχθη το πρώτο ημισυνθετικό φάρμακο της ασπιρίνης (ακετυλοσαλικυλικό οξύ), βασισμένο στο φυσικό συστατικό σαλικίνη από το Salix alba. Φυτό που χρησιμοποιούνταν για χιλιάδες χρόνια στο κρυολόγημα, στον πυρετό και στους πόνους των αρθρώσεων. 

Στην πορεία ακολούθησε ένα πλήθος εμπορικών φαρμάκων, που είτε βασίζονται στη χρήση μιας πρωτότυπης φυτικής ουσίας, είτε σε συνθετική ουσία ανάλογη της φυσικής (μιμητικής δράσης): η κινίνη, από το Cinchona αποτέλεσε το πρότυπο για τη σύνθεση ενός μεγάλου αριθμού φαρμάκων ενάντια στην εγκεφαλική ελονοσία, όπως η χλωροκίνη και η πριμακίνη. Η αντικαρκινική ποδοφυλοτοξίνη από το Podophyllum peltatum, ενέπνευσε τη χημική σύνθεση της ετοποσίδης και τενιποσίδης, χημειοθεραπευτικά φάρμακα που χρησιμοποιούνται σε περιπτώσεις καρκίνου των όρχεων, των πνευμόνων και σε λεμφώματα.

Σήμερα υπολογίζεται ότι το 25% των μοντέρνων φαρμάκων προέρχονται από τα φυτά, και πολυάριθμα άλλα αποτελούν συνθετικά ανάλογα βασισμένα σε πρωτότυπα φυσικά συστατικά. Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν, ότι τα φυτά κατέχουν εξέχουσα θέση στη σύγχρονη φαρμακοποιία.(1,4,5,6)

Φαρμακολογικές Ιδιότητες των Φυτών

Ποιά είναι τα χαρακτηριστικά που διαθέτουν τα φυτά και τα κάνουν ξεχωριστά στη χρήση τους για την ανθρώπινη υγεία;(7,8)

  • Η σύστασή τους σε πλήθος συστατικών που δρουν ως σύνολο. Πολλές φορές ένα φυτό μπορεί να ξεχωρίζει για μια δραστική ουσία που περιέχει. Όμως φαίνεται πως τα φυτικά εκχυλίσματα μπορούν να εκδηλώσουν τις φαρμακολογικές τους δράσεις, συχνά ως σύνολο των ουσιών που περιέχει το φυτό, και όχι μεμονωμένα. Αυτές οι ουσίες που λέγονται φυτοχημικά, ταξινομούνται σε διάφορες ομάδες όπως τα φλαβονοειδή, οι τανίνες, τα αλκαλοειδή, τα τερπενοειδή και άλλα. 
  • Η ολιστική και πολύπλευρη δράση τους. Φαίνεται ότι η εξέλιξη των φυτών για να μπορέσουν να επιβιώσουν, βασίστηκε στη συνεργιστική και πολύπλευρη δράση αυτών των συστατικών.  Οι επιστημονικές δημοσιεύσεις για τις φαρμακολογικές δράσεις των φυτικών συστατικών αναδεικνύουν συχνά αυτό το ξεχωριστό χαρακτηριστικό αναφέροντας πλήθος ωφέλιμων ιδιοτήτων για την υγεία. Ένα μόνο φυτό μπορεί να έχει ταυτόχρονα αντιοξειδωτική, αντιφλεγμονώδη, αντιμικροβιακή, και πλήθος άλλων δράσεων. Επίσης, ο ταυτόχρονος συνδυασμός διαφορετικών φυτικών συστατικών μπορεί να ενισχύσει την αποτελεσματική τους δράση.
  • Το προφίλ ασφάλειας τους. Τα επιστημονικά δεδομένα συνηγορούν για ένα πλήθος φυτικών συστατικών που μπορούν, κάτω από ορισμένες προδιαγραφές,  να χρησιμοποιηθούν με ασφάλεια για την συμβολή τους σε θέματα υγείας. 

Φυτικά Εκχυλίσματα: Αποτελεσματική & Ασφαλής Χρήση

Χάρη στις ιδιότητες που περιγράψαμε, τα εκχυλίσματα πολυάριθμων φυτών χρησιμοποιούνται για πολλά θέματα υγείας, ως συστατικά διατροφικών συμπληρωμάτων.  Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζονται ενδεικτικά ορισμένα μόνο από τα πλέον διαδεδομένα φυτά. 

Φυτό
(Δραστική ουσία)
Χαρακτηριστικές ΔράσειςΑντιπροσωπευτικές Χρήσεις
Μαγιά Κόκκινου Ρυζιού (Μονακολίνη Κ)(9)Αναστολή σύνθεσης ΧοληστερόληςΔυσλιπιδαιμία
Γαϊδουράγκαθο (Σιλυμαρίνη)(10)Αντιφλεγμονώδης, Αντιοξειδωτική, Αποτοξινωτική κ.α.Ηπατοπροστασία
Κουρκουμάς (Κουρκουμίνη)(11-14)Αντιφλεγμονώδης, Αντιοξειδωτική, Αναλγητική, ΑντικαταθλιπτικήΧρόνιες Φλεγμονές, Δυσπεψία,Αρθρίτιδα, Δυσμηνόρροια, κ.α.
Saw Palmetto(15,16)Αντιφλεγμονώδης, Αντιοιδηματική, Αναστολή σύνθεσης 5-διυδροτεστοστερόνης, ΣπασμολυτικήΚαλοήθης Υπερπλασία Προστάτη, Προστατίτιδα
Μαστίχα Χίου(17,18)Αντιφλεγμονώδης, Αντιοξειδωτική, ΑναλγητικήΓαστροοισοφαγική Παλινδρόμηση, Γαστρεντερικά Έλκη
Πρόπολη(19,20)Αντιφλεγμονώδη, Αντιοξειδωτική, Αντιμικροβιακή, ΕπουλωτικήΓαστρεντερικές διαταραχές, Κρυολόγημα Λοιμώξεις Αναπνευστικού Δερματικές Πληγές
Εχινάκεια(21,22)Αντιφλεγμονώδης, Αντιοξειδωτική, ΑντιμικροβιακήΚρυολόγημα, Λοιμώξεις Αναπνευστικού
Χαμομήλι (Απιγενίνη)(23,24)Αντιφλεγμονώδης, Αντιοξειδωτική, Αντικαταθλιπτική, ΑγχολυτικήΓαστρεντερικές διαταραχές, Κρυολόγημα, Φλεγμονές, Άγχος, Στρες
Ανανάς (Βρομελίνη)(25,26)Αντιφλεγμονώδης, Αντιοιδηματική, ΑναλγητικήΟξεία Φλεγμονή,Χρόνιες Φλεγμονώδεις παθήσεις

Το ευρύ ενδιαφέρον του κοινού, η μακρόχρονη αποτελεσματική τους χρήση αλλά και οι επιστημονικές μελέτες, αναδεικνύουν συχνά τα φυτικά συστατικά σε εξέχουσα θέση για την διαχείριση διαφόρων θεμάτων υγείας.

Σημαντικό ρόλο  για την αναγνώριση των φυτών στη σύγχρονη Ιατρική, διαδραματίζει και ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Φαρμάκων (ΕΜΑ). Έχει θεσπίσει μια συγκεκριμένη διαδικασία αξιολόγησης και αναγνώρισης πολυάριθμων φυτών για την παραδοσιακή χρήση τους σε θέματα υγείας.  Με αυτό τον τρόπο ο καταναλωτής μπορεί να έχει πρόσβαση σε απλές και κατανοητές πληροφορίες για την καταλληλότητα και ασφάλεια χρήσης των φυτών.(27)

Προδιαγραφές Φυτικών Συμπληρωμάτων 

Καθώς το εμπορικό ενδιαφέρον για τα συμπληρώματα με φυτικά συστατικά αυξάνεται ταχύτατα, εύλογα μπορεί να προκύψει το ερώτημα για τις προδιαγραφές παραγωγής τους. 

Στην Ευρώπη, η ευρωπαϊκή οδηγία 2004/24/EC παρέχει τις οδηγίες για τη χρήση των φυτικών συμπληρωμάτων. Για να μπορέσουν να κυκλοφορήσουν νόμιμα στην αγορά, θα πρέπει να συμφωνούν με την νομοθεσία της εκάστοτε χώρας και θα πρέπει να έχουν ένα προκαθορισμένο επίπεδο αποτελεσματικότητας και ασφάλειας.(1) Επίσης, για την διαδικασία παραγωγής των φυτικών συμπληρωμάτων έχουν θεσπιστεί συγκεκριμένες προδιαγραφές  ορθής πρακτικής GMPs που θα πρέπει να τηρούνται.(28) Στην Ελλάδα, τα φυτικά συμπληρώματα υπόκεινται στον έλεγχο του Ε.Ο.Φ, από τον οποίο θα πρέπει να φέρουν αριθμό γνωστοποίησης.(29)

Γιατί να επιλέξουμε Φυτικά Συστατικά;

Όπως είδαμε, τα φυτά χάρη στην ολιστική, και πολύπλευρη δράση τους μπορούν να αποτελέσουν εξαιρετικούς συμμάχους μας σε διάφορα θέματα υγείας. Η αποτελεσματική και ασφαλής τους δράση, τα αναδεικνύει σε πρωταγωνιστές στην προτίμηση των καταναλωτών. Βέβαια, είναι πολύ σημαντικό να λαμβάνουμε την κατάλληλη ενημέρωση πριν την επιλογή οποιουδήποτε φυτικού συμπληρώματος. Η γνώση γύρω από τα φυτικά συστατικά, η μελέτη της δράσης τους και των επιστημονικών δεδομένων που τα συνοδεύουν, μόνο θετικά θα συμβάλλει στην επιλογή του κατάλληλου προϊόντος. Επίσης, για την ασφάλεια μας, θα πρέπει να ενημερωθούμε για τις προδιαγραφές παρασκευής, κυκλοφορίας και χρήσης τους. Σε κάθε περίπτωση, θα πρέπει να αποφεύγουμε την αυτοδιάγνωση και αυτοθεραπεία. Η αναζήτηση ιατρικής καθοδήγησης είναι εξέχουσας σημασίας και δε θα πρέπει να την παραβλέπουμε.(30)

Πηγές

  1. Msomi, N. Z. , & Simelane, M. B. (2018). Herbal Medicine. In (Ed.), Herbal Medicine. IntechOpen. https://doi.org/10.5772/intechopen.72816
  2. Petrovska BB. Historical review of medicinal plants’ usage. Pharmacogn Rev. 2012;6(11):1-5. doi:10.4103/0973-7847.95849
  3. Li FS, Weng JK. Demystifying traditional herbal medicine with modern approach. Nat Plants. 2017 Jul 31;3:17109. doi: 10.1038/nplants.2017.109
  4. Schmidt B, Ribnicky DM, Poulev A, Logendra S, Cefalu WT, Raskin I. A natural history of botanical therapeutics. Metabolism. 2008;57(7 Suppl 1):S3-S9. doi:10.1016/j.metabol.2008.03.001
  5. Chattopadhyay N, Maurya R. Herbal Medicine. Reference Module in Biomedical Sciences,Elsevier 2015, ISBN:  9780128012383. 
  6. Mathur S, Hoskins C. Drug development: Lessons from nature. Biomed Rep. 2017;6(6):612-614. doi:10.3892/br.2017.909
  7. Carmona F, Soares Pereira A.M. Herbal medicines: Old and new concepts, truths and misunderstandings. Revista Brasileira de Farmacognosia. 2013; 23(2): 379-385. https://doi.org/10.1590/S0102-695X2013005000018
  8. Sachdeva V, Roy A, Bharadvaja N. Current Prospects of Nutraceuticals: A Review. Curr Pharm Biotechnol. 2020;21(10):884-896. doi: 10.2174/1389201021666200130113441. PMID: 32000642.
  9. Cicero AFG, Fogacci F, Zambon A. Red Yeast Rice for Hypercholesterolemia: JACC Focus Seminar. J Am Coll Cardiol. 2021 Feb 9;77(5):620-628. doi: 10.1016/j.jacc.2020.11.056
  10. Crocenzi FA, Roma MG. Silymarin as a new hepatoprotective agent in experimental cholestasis: new possibilities for an ancient medication.Curr Med Chem. 2006;13(9):1055-74. doi: 10.2174/092986706776360950
  11. Kunnumakkara AB, Bordoloi D, Padmavathi G, Monisha J, Roy NK, Prasad S, Aggarwal BB. Curcumin, the golden nutraceutical: multitargeting for multiple chronic diseases. Br J Pharmacol. 2017 Jun;174(11):1325-1348. doi: 10.1111/bph.13621. Epub 2016 Oct 21. PMID: 27638428; PMCID: PMC5429333.
  12. Bahrami A, Zarban A, Rezapour H, Agha Amini Fashami A, Ferns GA. Effects of curcumin on menstrual pattern, premenstrual syndrome, and dysmenorrhea: A triple-blind, placebo-controlled clinical trial. Phytother Res. 2021 Dec;35(12):6954-6962. doi: 10.1002/ptr.7314. 
  13. Zeng L, Yu G, Hao W, Yang K, Chen H. The efficacy and safety of Curcuma longa extract and curcumin supplements on osteoarthritis: a systematic review and meta-analysis. Biosci Rep. 2021 Jun 25;41(6):BSR20210817. doi: 10.1042/BSR20210817
  14. European Medicines Agency. European Union herbal monograph on Curcuma longa L., rhizoma.
  15. Strum SB. Serenoa Repens (Saw Palmetto) for Lower Urinary Tract Symptoms (LUTS): The Evidence for Efficacy and Safety of Lipidosterolic Extracts. Part III. Uro. 2021; 1(3):155-179. https://doi.org/10.3390/uro1030017
  16. Gordon AE, Shaughnessy AF. Saw palmetto for prostate disorders. Am Fam Physician. 2003 Mar 15;67(6):1281-3. PMID: 12674456.
  17. Pachi VK, Mikropoulou EV, Gkiouvetidis P, Siafakas K, Argyropoulou A, Angelis A, Mitakou S, Halabalaki M. Traditional uses, phytochemistry and pharmacology of Chios mastic gum (Pistacia lentiscus var. Chia, Anacardiaceae): A review. J Ethnopharmacol. 2020 May 23;254:112485. doi: 10.1016/j.jep.2019.112485.
  18. Milia E, Bullitta SM, Mastandrea G, Szotáková B, Schoubben A, Langhansová L, Quartu M, Bortone A, Eick S. Leaves and Fruits Preparations of Pistacia lentiscus L.: A Review on the Ethnopharmacological Uses and Implications in Inflammation and Infection. Antibiotics (Basel). 2021 Apr 12;10(4):425. doi: 10.3390/antibiotics10040425.
  19. Anjum SI, Ullah A, Khan KA, Attaullah M, Khan H, Ali H, Bashir MA, Tahir M, Ansari MJ, Ghramh HA, Adgaba N, Dash CK. Composition and functional properties of propolis (bee glue): A review. Saudi J Biol Sci. 2019 Nov;26(7):1695-1703. doi: 10.1016/j.sjbs.2018.08.013.
  20. Pasupuleti VR, Sammugam L, Ramesh N, Gan SH. Honey, Propolis, and Royal Jelly: A Comprehensive Review of Their Biological Actions and Health Benefits. Oxid Med Cell Longev. 2017;2017:1259510. doi:10.1155/2017/1259510
  21. European Medicines Agency. Community herbal monograph on Echinacea angustifolia DC., radix
  22. Sharifi-Rad M, Mnayer D, Morais-Braga MFB, Carneiro JNP, Bezerra CF, Coutinho HDM, Salehi B, Martorell M, Del Mar Contreras M, Soltani-Nejad A, Uribe YAH, Yousaf Z, Iriti M, Sharifi-Rad J. Echinacea plants as antioxidant and antibacterial agents: From traditional medicine to biotechnological applications. Phytother Res. 2018 Sep;32(9):1653-1663. doi: 10.1002/ptr.6101. 
  23. Singh O, Khanam Z, Misra N, Srivastava MK. Chamomile (Matricaria chamomilla L.): An overview. Pharmacogn Rev. 2011;5(9):82-95. doi:10.4103/0973-7847.79103
  24. Salehi B, Venditti A, Sharifi-Rad M, et al. The Therapeutic Potential of Apigenin. Int J Mol Sci. 2019;20(6):1305. Published 2019 Mar 15. doi:10.3390/ijms20061305
  25. Rathnavelu V, Alitheen NB, Sohila S, Kanagesan S, Ramesh R. Potential role of bromelain in clinical and therapeutic applications. Biomed Rep. 2016;5(3):283-288. doi:10.3892/br.2016.720
  26. Chakraborty AJ, Mitra S, Tallei TE, et al. Bromelain a Potential Bioactive Compound: A Comprehensive Overview from a Pharmacological Perspective. Life (Basel). 2021;11(4):317. Published 2021 Apr 6. doi:10.3390/life11040317
  27. European Medicines Agency. Herbal medicinal products. 
  28. Food Supplements Europe Guide. Good Manufacturing Practice for Manufacturers of Food Supplements.
  29. Εθνικός Οργανισμός Φαρμάκων (ΕΟΦ)
  30. Welz AN, Emberger-Klein A, Menrad K. Why people use herbal medicine: insights from a focus-group study in Germany. BMC Complement Altern Med. 2018 Mar 15;18(1):92. doi: 10.1186/s12906-018-2160-6. 

Σας ενδιαφέρει επίσης